DİONYSOS FESTİVALLERİ

Yunan dilinde bayramların isimleri çoğuldur. Bayram isimleri, şenliklerde yer alan aktivitelerin ortak adıdır. Örneğin Dionysia, Dionysos Festivalleri'nde yer alan bir bölüm aktivitenin değil, hepsinin genel adıdır. Dionysos Bayramları, ilk zamanlar agorada yapılıyordu. 5. yüzyılda agora çarşı ve pazar anlamı kazanınca buna son verildi.

Dithyramboslar, Tragedialar, Satyr oyunları ve komediler Dionysos Dini'nin aktiviteleridir. Bundan dolayı, bu tür gösteriler Dionysos'un kutsal alanında ve O'nun bayramlarında yer almıştır. Attika'da, kış ortasından bahar başlangıcına kadar dört Dionysos Bayramı yapılırdı. Lebedos'ta olduğu gibi bazen Dionysiak sanatçılar bir araya gelirlerdi. Bu tanrının tiyatro ile yakın ilişkisinden olsa gerek Vitruvius Dionysos tapınaklarının tiyatrolara yakınlarına tapınıldığını söyler. Yine tiyatrolar Dionysos tapınakları ile ilişkili olduğundan orkestranın ortasında, ya da kenarında, oyunlardan önce dini vecibeleri yerine getirmek için, Dionysos'a adanımış bir sunak bulunurdu. Dionysos, dininin gelişmesini ve insanlar üzerindeki etkisini birazda kendisi için yapılan şenliklerin içeriğine borçludur. Ayrıca onun mucizeleri daha çok duyarlı şenlikleri ve bu şenliklere katılan üyelerin 5 duyusuna da hitap edecek şeyleri içermesi onun önemini daha da arttırmıştır.

 KIRSAL VEYA KÜÇÜK DİONYSOS ŞENLİKLERİ

Poseidon Ayı'nda, yani Aralık ayı ve Ocak ayı başlangıcında, yapılırdı. Bu festivalde komoi veya insanların çılgınca yiyip içtikleri, eğlendikleri gösteriler Dionysos şerefine yapılırdı ve bunun yanında dinsel şarkılar söylenirdi. Aristothales'e göre bu eğlencelerin liderlerinden dolayı ve onların sayesinde komedi evrim geçirmiş ve gelişmiştir. Yine bu bayramlarda kurbanlar kesilir, şarap içilir ve tanrıya armağanlar sunulurdu. Daha sonraki yıllarda Trajik, satyrik ve komik oyunlar daha da önemli hale gelmiş ve Attika'nın daha geniş bölgelerine de yayılmış ve önemli hale gelmiştir.

 LENAEA

Kelime kökeni lenoV (=şarap presi) olabilir. Lenai (=Şarap presleyen kadınlar), lenaion (=şarabın preslendiği kutsal ev Dionysos'un Atina'daki alanı) olabilir. Tüm bunlar festival zamanıyla birlikte Lenea'nın açık atmosferiyle ilgili şeylerdir. Gamelion Ayı'nda kutlanan bir bayramdı. Gamelion, evlerıme ayı anlamına gelir (lamev=evlenmek). İnsanlar evlenmek için bu ayı daha uygun görürlerdi. Ayrıca bir de evlilik festivali kutlanırdı (bu festival Zeus ile Hera'nın gizlice evlenmelerinin yıldönümü nedeniyle kutlanırdı. Zeus ile Hera Gamelion Ayı'nın 26'sında evlenmişlerdir). Aynı zamanda bu aya Leneion' da deniyordu. Ocak ayında (Gamelion Ayı'nın 12. günü) başlayan bu festival Şubat ayı başına kadar sürüyordu. Festivalin ismi Atina'da Dionysos'a adanmış olan Lenaion'dan (lhnoi) ve burada yapılan dramatik yarışmalardan almış olmalıdır. Buranın Dionysos'un ilk, belkide en eski kült merkezi olduğu söylenebilir. Ancak 6. yüzyıl ortalarında Dionysos kültü yayılmaya başlayınca Eleutheros daha önemli hale gelmiş ve Dionysos'un kenti olalarak anılmaya başlanmıştır. Lenaion'daki bu festival daha sonraki yıllarda, Dionysos Kutsal Alanı'na ve burada Atina Akropolü'nün güney yamacına inşa edilen Atina Dionysos Eleuthereus Tiyatrosu'na taşınmış ve orada yapılmaya başlanmıştır. Dramatik oyunlar ve yarışmalar da burada kurulan Dionysos Tiyatrosu'nda yer almaya başlamıştır. Klasik Dönem boyunca Eleuthereus, Dionysos'un kenti olması nedeniyle Lenea'dan daha fazla prestij kazanmıştır. Ayın adı ise çimenlik yerde nişanlı kadınlar -ki bunlar Dionysos sırlarını yeni öğrenmeye başlayan kadınlardır- Lenaion'da yapılan törenlerden gelmektedir. Bu ayın son günü, gecenin karanlığıyla bir dahaki ay veya festival evlilikler tamamlanmış olurdu.

Şenlikler kral (basileuV) tarafından organize edilirdi ve bu dini görev en azından yönetim kadar ö­nemliydi. 4. yüzyıl ile birlikte kral hem tören alayını düzenlemiş hem de bu törene iştirak etmiştir. 5. yüzyılda bu törenler için (kral tarafından) düşük sosyal düzeydeki insanlar aristokratlardan daha fazla seçilmeye başlanmıştır.

Lenaean Festivali'nde komedi ilk kez birden bire ortaya çıkmıştır (Atina'da). Komedi edebi ve artistik formunu edindikten sonra, Lenea'da 5. yüzyılın ilk yarısından itibaren üretilmeye başlamıştır. Trajedi ise, 15 yıl sonra, 442 yıllarında belirmeye başlamıştır, fakat festivallerde daima komik oyunlar daha önemli olmuştur.

ANTHESTERİA,

Dionysos için yapılan en büyük bayramdır. Bu bayram Dionysos ile Ariadne'nin evlenmesinin onuruna yapılırdı. Anthesterion Ayı'nda (çiçeklerin ayı to anqoV) yapılıyordu. Şubat ayından Mart ayının başlangıcına kadar sürüyordu. Bu festival üç bölüm­den oluşuyordu. Birinci bölümde, Pithoegia'da yeni şaraplar kaplara boşaltılıyordu. Daha sonra yeni evliler ve tüm vatandaşlar kutlamalara katılıyordu ki buna Choes deniyor ve sürahilere boşaltılan kaplardan kutlamaya katılanlar yeni şaraptan içiyorlardı. Son gün ise kapların bayramı anlamına gelen, Chytroi idi.

Atinalılar'ın geleneklerine göre bu günde 3 yaşındaki çocuklar çiçeklerle taçlandırılırlardı. Anthesteria görünüşüne göre bir çocuk bayramı gibiydi. Choes, yani bayramın ikinci bölümünde, çocuklar kendilerine hediye gibi sunulan küçük kapları kabul ediyorlardı ki bu kapların bir çok örneği bulunmuştur ve bu kapların üzeri çocuk oyunlarından alınan sahnelerle süslenmiştir. Bir örnekte, Dionysos atribütlerini (thyrsos ve kantharos) taşıyan kral bir düğün arabasında oturmaktadır ve arabada oturan karısıda ona yardım etmektedir. Onların arkasında üç erkek çocuğu evliliğin simgesi olan bir saban taşımaktadır (resim:2-3). Daha sonra yeni evliler Dionysos Tapınağı'nın en kutsal bölümüne gelerek, Dionysos ile Ariadne'nin evlenmelerini ve yemin etmelerini canlandırmaktadırlar. Görünüşe göre bu kapların festivalde özel bir yeri vardı. Daha ileriki dönemlerde ise okullardaki erkek öğretmenler kendi boyadıkları yıllık niteliğindeki hediyeleri, tıpkı ailelerinin çocuklarına verdikleri hediyeler gibi vermişlerdir. Bu bayram, Dionysos'un sadece şarap değil, aynı zamanda doğum ve büyüyüp gelişmenin de tanrısı olduğunu gösterir niteliktedir.

Anthesterion Festivali, Anthesteria Ayı'nın 11, 12 ve 13. günleri kutlanırdı. İlk gün (Pithoigia pithostan gelir), kapların açılıp, yeni şarabın tadılıp, test edildiği gündür. Atinalılar, bu ayda yeni üzüm ve şarap için şenlik yaptıkları halde yaz sonundaki üzüm hasadında şenlik yapmıyorlardı. Anthesteria, şarap yapımı için kullanılan üzümün meydana çıkmaya başladığı zaman yapılıyordu. Üzümler toplanıp, preslendikten sonra mayalanmak üzere pithoslara konuyordu. Bu kaplar pişmiş topraktan yapılmış iri kaplardı. Bundan sonra diğer, Anthesteria Bayramı'nın Pithoigia günü gelene kadar bu kaplara dokunulmuyordu. Pithoigia günü yeni şaraplar Anthesteria şenliklerinin ve törenlerinin yapılacağı alana taşınıyordu. Dionysos Şenlikleri'nin yapılacağı alana getirilen şarap doğru şekilde ve oranda suyla karıştırılıyordu. Şarap, Eski Yunanlılar'da düzenli bir şekilde ve Dionysos'un onlara önerdiği gibi suyla karıştırılarak içiliyordu. Dionysos'un kendilerine sunduğu bu onurlu armağan için insanlar şenliğin ilk bölümünde tanrıya sunularda bulunuyorlar, daha sonra dua ediyor ve ardından şaraptan kendileri de içiyorlardı. Dua gelecek bağbozumu, şarabın büyüsü ve onu kontrol edebilecek tek kişi olan Dionysos için yapılıyordu.

Anthesterion Ayı'nın 12. günü Choes (kulplu şarap kapları) için yapılan festival idi. Bu kaplar kısa boyunlu, (ki bu boyu gövdeye iyice birleşmiş şişkince karınlı kaplardı) minyatür kaplar olup, Anthesteria sırasında çocuklara hediye ediliyordu. Çok sayıda üretilen bu kaplar üzerinde çoğunlukla bir oyun sahnesinde görevli olarak gösterilen çocuklar ve buna benzer konular yer alıyordu.

2. gün düzenlenen geçit alayının başkanı ve yöneticisi Dionysos'tur. Dionysos'un törenlere tekerlekler üzerine yerleştirilmiş bir gemiye binmiş halde geldiği düşünülmesine rağmen, Attik Litaretür'de bunun her hangi bir kanıtına rastlanamamıştır. Ancak siyah fıgür tekniğindeki bir vazoda bunun örneği vardır (resim:4-5).

Anthesteria'nın 3. günü, kapların günü (Chytroi) diğerlerinden daha değişik bir karakter taşırdı. Adını yemek pişirme kaplarından (bu kaplarda her çeşit sebze karıştırılarak kaynatılırdı) almaktadır. Fakat burada kastedilen yaşayanlar için yemek fikri algılanmamalıdır. Onun yerine ev sahipleri o gün ölüler için yemek yaparlardı (bu yeraltı Hermesi için kutlanırdı). Bu yemek, ölülerin ruhlarını yatıştırmak amacıyla hazırlanırdı. Bununla birlikte, o gün içinde, kötü alametleri tahmin etmek de yer alıyordu. Ölülerin ruhlarının o gün serbest kalıp, etrafta. başıboş dolaştığına inanılır ve bu nedenle ev sahipleri kapı eşiklerine zift ve buna benzer yapışkan maddeler sürmek gibi önlemler alırlardı. Ayrıca kuvvetli inancın ruhların girişini engelleyeceği düşünülürdü. Yine bu gün tapınakların en kutsal bölümleri de kapalı olurdu. Kutsal yerlere girişlere de ruhların izin vermeyeceği inancı vardı.

Gün bittiğinde ise ruhların güvenli bir şekilde geri gittiğine inanılır ve ev sahipleri dışarı çıkıp, etrafa "Defolun hayaletler (keres), Anthesteria bitti" diye bağırırlardı. Bunlar Grekler tarafından çok sık kullanılan türde "İambik" dizelerdi. Hiç şüphesiz bunun orijinal bir anlamı ve önemli bir gayesi vardı. Bazı kanılara göre ruhların özgür olup başıboş dolaştığı yılın belli günlerinde ilkel ve alışılagelmiş bir çok yarışmalar düzenlenir. Kuzey Avrupa'da Halloweien (Cadılar Bayramı ve Romalılar'ın kutladığı Lemuria 9-10-11 Mayısta) gibi benzer kutlamalar görülmektedir. Bunlarda da hayaletleri yatıştırmak için onlara çeşitli hediyeler sunulur. Aslında "Keres", zarar veren ruhlar için kullanılan bir kelimedir. ' Bu anlam festivalin genel karakteriyle de uyum göstermektedir. İnsanlar atalarının ölülerine ait olan ve oldukça az kişileştirdikleri bu ruhlarla duygusal olarak her hangi bir yakın ilişkiye girmemişlerdi. Daha sonraki dönemlerde "Keres" kelimesi Kares (Karialılar) olarak değişikliğe uğramıştır. Anhtesteria süresince, evsahipleri kölelerin evin özgür sahipleri gibi davranmalarına izin verirlerdi Anthesteria bittikten sonra köleler eski konumlarına dönerlerdi.

Yunanistan'da kutlanan bu bayramlar Doğu'ya da yayılmış fakat hiç bir zaman popülerlik kazanmamıştır. Fakat Kuzey Yunanistan'da çabucak benimsenmiştir.

Anthesteria'nın 3. günü ilginç törenlerin karışı­mıdır. Dini törenler yeni şarap kaplarının açılması, törensel olarak şarabın içilmesi (yeni bağbozumunun gerektirdiği şekilde) ile başlardı.

Son gün olan Chytrai'da yemekler ayrılan kişiler için yola çıkarılırdı. Bu gibi festivallerde belkide komedi aktörleri arasında yarışmalar da yapılıyordu ve çok renkli alaylar ve danslar düzenleniyordu.

Dionysos, şarap tanrısı olmakla birlikte, o gün özel olarak halkın kendisine saygısı nedeniyle sunduğu yıllık hediye vs alırdı. Ancak bununla birlikte kötü niyetli ruhları, hayaletleri de yatıştırmak gerekliydi ki bunu da Şarap Tanrısı olan Dionysos ile pek fazla bağlantısının olduğunu söylemek doğru olmaz. Her nekadar Dionysos aynı zamanda yeraltı tanrısı olarak gösterilse de Dionysos için kutlanan Anthesteria'nın 3. günü ölüler için yemek pişirmeye ayrılmıştır. Dionysos'tan çok Hermes'le bağlantılıdır.

Dionysos Bayramları, bir bakıma bugünki modern karnavalların temeli sayılır. Bunlar da yılın belli zamanlarında yapılır (karnaval kelimesi Latince Carrus - Navalisten geliyor. Anlamı gemi ve tanrının araba­sı).

Aristophanes oyununda savaş ve barış arasındaki farklılığı ustaca ve zekice sahneye koymuştur. Hiç şüphesiz oyunu, Antesteria'nın 1. günü olan şarap kaplarının gününde sahneye koymuştur. 4. yüzyılda oyun ve oyun yazarları arasındaki yarışmalar daha özenli bir stil kazanmıştır. Timaeus (3.y.y. da yaşamış bir tarihci) Dionysos'un atası olduğu kente, Syrakusa Tyranı'nın Anthesreria'nın 1. günü düzenlenecek şenliklerin çok özel olması için yüklüce bir masrafta bulunduğunu aktarır. Bunun için yüz kadar konuğun katıldığını ve altından kaplar içinde şarapların taşındığını (köleler tarafından) ve her konuğa bir kap şarabın düştüğünü aktarır. Ayrıca yarışmayı kazanana da altından bir çelenk verildiği yine Timaeus tarafından aktarılmaktadır. Yarışinayı kazanan Xenocrates (bir fılozof) bu tacı evinin önünde duran Hermes heykelinin başına takmıştır (iyi şans için).

ELAPHEBOLİON,

Bu ayda düzenlenen büyük bayram (erkek geyiklerin ayı) Mart'ta başlayıp Nisan ayı başına kadar sürüyordu. Bu en önemli bayramdı. Bu bayrama sadece bir kent değil, Attika'nın federal birliğine bağlı olan 10 kent ve birçok yabancı katılıyordu. Yönetim ise devletin en yüksek görevlisinin elinde bulunuyordu ve bu yöneticinin adı her bir tiyatro kaydının başında yazılıydı. Festival için yazılan oyunlar önce bu yöneticiye gönderiliyor, yönetici bu oyunlar arasından seçme yapıyor ve her oyunu yazan ozan veya şaire bir koro ve korobaşı veriliyordu. Bu korobaşı zengin vatandaşları arasından seçiliyor ve seçilen bu kişi tüm koronun kostüm ve buna benzer ihtiyaçlarını karşılıyordu.

Bayramın ilk günü 10 tane dithyrambos gösterisi yapılıyordu. Ancak 487/6'da 5 komik oyun oynanıyordu ve bu oyunların yazarları arasında yarışmalar düzenleniyordu. Fakat Peloponnesos Savaşları sonrasında komedi sayısı 3'e düşürülmüş ve 3 gün süren bayramın her bir gününde birer komedi oynanmasına izin verilmiştir.